بدر شروانی

بَدْرِ شَرْوانی (یا شیروانی) (د19شوال 845ق/ 26 نوامبر 1450م)، شاعر پارسی گوی آذربایجان. وی در قریۀ شماخی از توابع شروان قفقاز زاده شد. از تولد، دوران کودکی و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست. دولتشاه اشارۀ مختصری به این شاعر دارد و از وی با عنوان ملک‌الشعرا مولانا بدر یاد می‌کند و می‌نویسد: «مردی خوشگوی و نادره جوی بود و در شروان و مضافات آن سالها سرآمد طایفۀ شعرا محسوب می‌شد» (ص 377). اوحدی او را شاعری لطیف طبع می‌داند که با اغلب شاعران عصر خویش به مباحثه و مناظره می‌‌پرداخت (ص205).
میان بدر شروانی و محمد کاتبی (د 839ق) ـ که از خراسان به شروان آمده بود ـ مشاعره و معارضه بود. برخی کسان، سخنان بدر را برتر از اشعار کاتبی می‌دانند، ولی اعتقاد اهل سمرقند خلاف این است (دولتشاه، 378).
بر پایۀ تحقیق رحیموف، بدر شروانی میان سالهای 789ق و 845ق می‌زیسته است. وی برای امرار معاش به دربند، باکو، تبریز، مازندران و خراسان سفر می‌کرده، و به شیوۀ رایج آن زمان برای حاکمان آن نواحی مدایحی می‌سروده است (‌ﻧﻜ : متینی، 158-159).
بدر از روزگار نوجوانی به سرودن شعر پرداخته، و مسائل و مشکلاتی چون فقر و تنگدستی، جنگهای داخلی و هجوم سپاه قراقویونلو به شروان و تسخیر و غارت آنجا در آن دوران تأثیر عمیقی در شعر او به جا نهاده است (ایرانیکا، III/ 383). بدر شروانی در قالبهای مختلف شعر مانند قصیده، غزل و مثنوی طبع‌آزمایی کرده است و در دیوان او مدایح، مراثی، مطایبات، هزلیات و ماده تاریخ دیده می‌شود. وی غیر از زبان فارسی به زبان آذربایجانی و یکی از لهجه‌های ایرانی که خود آن را «کنار آب» نامیده، شعر سروده است (متینی، همانجا). با اینکه به احتمال قوی زبان مادری وی «آذری» بوده، ولی در چند قطعه شعری که به این زبان سروده، کاری از سر تفنن انجام داده است. او درواقع اشعاری به زبان فارسی گفته، و چاشنی غلیظی از زبان آذری به آن زده است (عبدلی، 719)، و به گفتۀ ﭔﺣﭔﻰ ذکا، غزلهای آذری او، به شدت تحت تأثیر زبان فارسی دری است (ص 77).
دیوان اشعار بدر شروانی با 473‘12 بیت، از روی نسخۀ منحصربه‌فرد موجود در کتابخانۀ تاشکند، همراه با مقدمه‌ای در شرح حال شاعر به کوشش ابوالفضل هاشم اوغلی رحیموف در 1985م در جمهوری آذربایجان به چاپ رسیده است. مصحح 536 بیت از اشعار او را به علت هجو بودن حذف کرده است (متینی، همانجا)؛ بنابراین، ظاهراً می‌بایست اشعار دیوان وی بیش از 13هزار بیت داشته باشد. در یک جُنگ خطی متعلق به کتابخانۀ ملی ملک نیز 500 بیت از قصاید بدر شروانی موجود است (تربیت، 64؛ منزوی، 3/ 2248).

مآخذ

اوحی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی ملک، ﺷﻤ 5324؛ تربیت، محمد علی، دانشمندان آذربایجان، تهران، 1314ش؛ دولتشاه سمرقندی، تذکرة‌الشعراء، به کوشش ادوارد براون، لیدن، 1318ق/ 1900م؛ ذکا، ﭔﺣﭔﻰ «دربارۀ گویش کنار ـ آب و دو غزل بدر شروانی»، ایران نامه، واشینگتن، 1365ش، س5، ﺷﻤ 1؛ عبدلی، علی، «غزلهای آذری بدر شیروانی»، آینده، تهران، 1369ش، س16، ﺷﻤ 9-12؛ متینی، جلال، «دیوان بدر شیروانی»، ایران‌نامه، واشینگتن، 1364ش، س 4، ﺷﻤ 1؛ منزوی، خطی؛ نیز: